W ostatnich tygodniach częściej do mojego gabinetu w Wielkiej Brytanii trafiają rodzice z problemami jakie mają ich dzieci w szkole. Problemy te dotyczą zjawiska bullyingu. Być może to nasilenie wynika z tego, że właśnie rozpoczął się rok szkolny i dzieciaki powróciły do nauki i swojego otoczenia rówieśniczego. Częściej pojawiają się też pytania dotyczące tego, co w takim przypadku robić i jak reagować. Tu, w Anglii, rodzice czasem mają trudności językowe i z tego powodu i nie zgłaszają wszystkich incydentów. Problem dotyczy też dyskryminacji, bo często idzie to w parze z bullyingiem.
Prowadząc warsztaty i szkolenia w szkołach polonijnych (również dla rodziców), po tym, jak został ogłoszony brexit często słyszymy, iż zjawisko dyskryminowania dzieci w angielskich szkołach jakby wzrosło. Oczywiście, nie jest to potwierdzone jakimiś konkretnymi badaniami, ale zwyczajnie rodzice w rozmowach częściej zaczęli to zgłaszać.
Słyszeliśmy nawet o przypadkach nauczycieli, którzy nie wiadomo czemu mają złe nastawienie do ucznia do tego stopnia, że przymykają oczy na to, iż inni mu dokuczają i dręczą. Dochodzi do sytuacji gdzie ofiara uznana jest za prowokatora i obarczona winą. Prowadzi to do dramatycznych sytuacji. Rodzice zmieniają szkoły, szukają bezskutecznie pomocy w lokalnych instytucjach, a czasem ich dzieci nawet nie chodzą do szkoły, która bez żalu skreśla ich z listy uczniów. Pozostaje bezradność, łzy i pytanie co dalej…
Zjawisko przemocy rówieśniczej nie dotyczy tylko szkół tu w Wielkiej Brytanii bo obserwować można je wszędzie. Pytanie jak zapobiegać i co robić, gdy się pojawi.
Często to zjawisko połączone jest z agresją. Trzeba jednak pamiętać, że agresja nie jest działaniem jednego typu, ale dotyczy rozmaitych zachowań powodujących fizyczną, psychiczną lub/i emocjonalną krzywdę innych ludzi. Kojarzy się nam zwykle z obrazem nastolatka bijącego kolegę. Jednak agresja to też rozpowszechnianie o kimś złośliwych plotek, celowe wykluczanie jednostki z grupy, przezywanie, drażnienie oraz prowokacja.
Rozróżnia się różne jej typy. I tak agresja instrumentalna – proaktywna – ma na celu uzyskanie czegoś, tak, jak się to dzieje wtedy, gdy małe dziecko spycha drugie z rowerka żeby się samemu na nim przejechać. Zaś agresja wroga – reaktywna – ma na celu przede wszystkim zranienie drugiej osoby.
Trzeba wiedzieć, że agresja dotyczy każdego z nas, każdy złości się w mniejszym lub większym stopniu. Mamy nawet do tego prawo! Zatem wszystkie dzieci mogą przejawiać pewne zachowania agresywne. W wieku przedszkolnym agresja zwykle skupiona jest na pozyskiwaniu lub odzyskiwaniu rzeczy, których bardzo pragną: zielony samochodzik Jasia może być przedmiotem pożądania na placu zabaw mimo, iż w domu na półce stoi taki sam. Wraz z dojrzewaniem dzieci stosują przemoc fizyczną coraz rzadziej, zaczynają jednak przejawiać agresję werbalną (przezywać, drażnić się, wiedzą o tym rodzice, którzy mają więcej niż jedno dziecko).
U większości dzieci agresja nie stanowi problemu chociaż występuje bardzo często. Istnieje jednak duża grupa młodych ludzi, u których zachowanie agresywne przekracza granicę normy. Rodzice i nauczyciele zwykle nie mają problemu z ocenieniem takiego zachowania i podjęciem decyzji o interwencji terapeutycznej. Czasem jednak jest inaczej i wtedy zaczynają się poważne problemy.
Mimo, iż pewne pokłady agresji są wpisane w naszą naturę, to jednak coś musi je uwalniać. Jakie są zatem czynniki ją wywołujące?
Jednym z nich jest obserwacja – uczenie się agresywnych zachowań przez właśnie obserwację rodziców, opiekunów, innych dorosłych czy starszych kolegów. To może sugerować, że tego rodzaju zachowania stanowią normę i nie pociągają za sobą negatywnych konsekwencji. Obserwowana agresja powoduje emocjonalne poruszenie. Jeśli dodatkowo wierzy się w jej skuteczność, to uznanie, że agresja może pomóc w osiągnięciu pożądanego celu, będzie ją częściej wyzwalać. Akceptacja przemocy lub tego rodzaju zachowań wpływa zwykle na wzrost niepożądanego zachowania.
Ważne są też relacje rodzic – dziecko. Jeżeli są one w jakiś sposób zachwiane, może to prowadzić do działań agresywnych (stres, ubóstwo, brak poczucia bezpieczeństwa, zanik więzi, brak ciepła rodzicielskiego, praktyki dyscyplinujące, konflikty, itp.)
Sposób interpretacji świata u młodych ludzi mających wysoki poziom agresji jest nieco inny. Występują w procesie myślowym pewne, szczególne cechy różniące ich od rówieśników. Poziom ich moralnego rozumowania zdaje się być niższy, na co wskazuje fakt, że rzadziej biorą pod uwagę motywy postępowania przy ocenie moralnej bohatera powieści. Cechuje ich też mniejsza empatia wobec cierpiących rówieśników.
Wiadomym jest, że kontakty z rówieśnikami to istotny aspekt życia młodego człowieka. Dzieci o wyższym poziomie agresji są często odrzucane przez grupę. Często też osoba bardziej agresywna gromadzi wokół siebie inne przewodząc im i promując zachowania nie akceptowalne.
Pamiętajmy, że bullying/mobbing to przemoc rówieśnicza (znęcanie się, ośmieszanie, poniżanie, obniżanie samooceny). To zamierzone, powtarzalne i nie prowokowane zachowania agresywne jednego lub grupy sprawców wobec ofiary. Działanie z zamiarem sprawienia jej bólu fizycznego, przykrości, poniżania lub przerażenia jej; najczęściej w obliczu grupy „widzów” z wyraźna nierównowagą sił – nie możności obronienia się ofiary i poczuciem, bezkarności sprawcy. Znęcanie się ma charakter bezpośredniego ataku lub działań pośrednich.
Kiedy trzeba reagować? Rodzice często nie wiedzą, czy już czy jeszcze poczekać, bo może to zwykłe potyczki rówieśnicze.
O bezpośrednich działaniach mówimy gdy występuje popychanie, plucie, kopanie, uderzanie, zabieranie i chowanie rzeczy, zmuszanie do wykonywania poniżających, ośmieszających i/lub odrażających czynności, w tym kopro- i urofilnych oraz seksualnych. Są to działania bezpośrednie fizyczne. Są to też działania słowne (emocjonalne) takie jak: grożenie , poniżanie, przezywanie, wyśmiewanie, robienie min i prowokowanie.
Charakter bezpośredni ale ukryty: relacyjny ma obmawianie, rozpuszczanie plotek, namawianie innych do izolacji ofiary, odrzucania jej i ignorowania. W tym mieści się również cyber bullying – umieszczanie w sieci oszczerczych informacji na blogach, forach w mailach.
Jak rozpoznać sprawcę bullyingu? To osoba impulsywna, dominująca, bez empatii, postrzegająca pozytywnie przemoc, łaknąca społecznego prestiżu, z wysoką samooceną. Ofiara zaś posiada małe poczucie bezpieczeństwa, cechuje ją lęk, niski wskaźnik więzi rówieśniczej, niskie poczucie kompetencji, czasem to taki outsider.
Aktywni „widzowie” to osoby dostarczające wzmocnienia społecznego. Najczęściej jest to tak ,że sprawca, ofiara i „widzowie” są w tym samym lub zbliżonym wieku, najczęściej od 6 do 18 roku życia. Działania są oparte na fałszywej lojalności wobec sprawcy wyrastającej z mitów o inicjacji i rytuałach w grupie lub z mitem o nieuchronności i kluczowej roli tajemnic wewnątrz grupy.
Każda przemoc ma swoje skutki zarówno bezpośrednie i odległe. Będzie to np. nieobecność w szkole (wagary, fobia szkolna), gorsze wyniki w nauce, gorsze przystosowanie społeczne, niska samoocena, depresje, zaburzenia emocjonalne, lęk, próby samobójcze, zaburzenia rzekomo somatyczne, zaburzenia snu, lęki nocne, agresja, zachowania przestępcze. Bardzo poważne to noszenie broni (przykłady z USA, ale należy pamiętać, że bronią może być też cyrkiel), intensywne nadużywanie alkoholu i tytoniu, porzucenie szkoły i kradzieże, wdawanie się w poważne bójki, uogólnione wzorce zachowań antyspołecznych, większe prawdopodobieństwo przestępstw, w tym poważnych zbrodni.
Wśród dzieci 13 – letnich bardzo często dochodzi do bullyingu – znęcania się nad rówieśnikami – zarówno w sposób bezpośredni (werbalna i fizyczna przemoc) jak i relacyjny, pośredni (obmowa i oszczerstwo). Co szóste dziecko doznaje tej przemocy, co dziesiąte jest jej sprawcą i co szóste jest jednocześnie obiektem i sprawcą… Wśród sprawców tej przemocy i jej ofiar znamiennie więcej jest chłopców. O zachowaniach tych ani ofiary ani świadkowie nie informują nauczycieli; rzadko też mówią o tym rodzicom.
O tym, jak zapobiegać tym zjawiskom i co robić, gdy już do nich dochodzi, trzeba by wiele pisać. Może napiszę o tym w kolejnym artykule. Tymczasem przypomnę, że prowadzimy warsztaty dla nauczycieli oraz wykłady, pogadanki dla uczniów i rodziców. Warto zainteresować nimi polonijne szkoły w Wielkiej Brytanii czy różnego rodzaju grupy rodziców, którzy takich spotkań potrzebują. Omawiamy na nich całe zjawisko przemocy rówieśniczej oraz to, co konkretnie czynić, by nie dochodziło do zachowań mających cechy przemocy. Ważne jest to, że działania należy podjąć już na początku roku szkolnego, w każdej nowej klasie.
Zapraszam do kontaktu!
Agata Majda
www.pracowniaterapeutyczna.eu
Pracownia Terapeutyczna ALFA
The Future of Education, Wielka Brytania
Agata Majda, pedagog resocjalizacyjny, certyfikowany terapeuta eegbiofeedback i Metody Warnkego, coach, trener edukacji włączającej, doradca zawodowy, specjalista od ADHD i zachowań trudnych, założyciel Polskiego Towarzystwa ADHD w Polsce.
Bibliografia i źródła:
„Przemoc i prześladowanie w szkole”, Suzzanne Guerin, Eilis Hennessy.
„Skuteczne przeciwdziałanie agresji wśród młodzieży” Jakub Kołodziejczyk.
”Agresja i przemoc w szkole” Jakub Kołodziejczyk.
materiały konferencyjne z Konferencji Naukowo Szkoleniowej ”Zapobieganie agresji w szkole”, Warszawa 25 kwietnia 2007.
Materiały konferencyjne z II Międzynarodowego Sympozjum Naukowego Neurodydaktyki, Katowice 23 października 2016, Korzenie przemocy dr hab.prof.UAM Jacek Pyżalski. grupa FB Bullying – pomóżmy naszym dzieciom w UK
