Uznawany za Ojca literatury polskiej, choć przed nim pisali po polsku m.in. Biernat z Lublina, jak i żyjący w tym samym czasie co Rej – Marcin Bielski. Mówią też o nim: niewykształcony, genialny samouk. 4 lutego przypada rocznica jego urodzin. Urodził się w 1505 roku. Zmarł w wieku 64 lat w 1569 roku.
XV wiek, to wiek, w którym dzięki czcionce Gutenberga, tekst drukowany zyskał szansę szybciej i w większej ilości rozprzestrzeniać się po świecie. W rok po urodzinach Mikołaja, czyli w 1506 roku został wydrukowany po raz pierwszy polski tekst. Była to Bogurodzica. Krakowski wydawca Reja, Hieronim Wietor drukował książki po polsku, żeby Polacy się w mądrości mnożyli.
Mikołaj Rej jest powszechnie znany wśród Polaków za dwuwers:
A niechaj narodowie wżdy postronni znają,
iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają.
Mottem jego życia było opisywanie po polsku tego wszystkiego, co dotychczas było opisywane wyłącznie po łacinie. Pisząc swoje utwory, używał satyry. Można by się zastanawiać dlaczego 500 lat temu, ten poeta i prozaik pisząc, używał pseudonimów, m.in. Ambroży Korczbok Rożek. Powodem z pewnością był fakt, iż Rej stał się gorliwym wyznawcą kalwinizmu, gdy po Polsce rozlała się fala reformacji. Miał wtedy około 40 lat. Żoną jego była siostrzenica arcybiskupa lwowskiego, z którą miał 3 synów i 5 córek. Prawdopodobnie zręczniej mu było czasem prezentować swe poglądy pod innym nazwiskiem aniżeli własne, by unikać niezręcznych sytuacji, czy też nawet zagrożeń wobec najbliższych mu osób.
Przekład psalmów Psałterz Dawidów dedykował Rej królowi Zygmuntowi Staremu, za co otrzymał w posiadanie wieś Temerowce, czyli było to coś w rodzaju dzisiejszej nagrody literackiej. Również król Zygmunt August finansowo go uhonorował roczną pensją i jedną wsią oddaną mu w dożywotnie użytkowanie. Rej bywał na zamku królewskim i tam zdarzało mu się prezentować swoje utwory.
Popularność kalwinizmu wśród polskiej i litewskiej szlachty w Rzeczpospolitej Obojga Narodów wynikała z kilku powodów. Był to kościół nakładający mniej finansowych obciążeń od kościoła katolickiego, wyznawcy kalwinizmu mogli wymówić posłuszeństwo królowi, a poza tym kalwinizm postrzegano jako „wiarę szwajcarską”, w przeciwieństwie do luteranizmu, kojarzonego z „wiarą niemiecką.”
Rej na terenie swoich posiadłości, likwidował kościoły katolickie, zakładał zbory kalwińskie i szkoły protestanckie. Pisał teksty popularyzujące idee reformacji. Brał udział kilkakrotnie w sądzie, w obronie swych współwyznawców. W latach 1543 – 1564 często posłował, reprezentując interesy szlachty na sejmikach i sejmach. Był wyrazicielem Programu ruchu egzekucji praw i dóbr. W ramach tego Programu domagał się przestrzegania prawa przez króla (egzekucja praw), ukrócenia wpływów magnaterii oraz zniesienia przywilejów Kościoła. Był znany jako dobry mówca.
Zaczął zarządzać majątkiem rodowym już w wieku 24 lat, po śmierci swego ojca. Potrafił bardzo zręcznie pomnażać majątek. Istnieją dokumenty, które potwierdzają jego zmysł handlowy i przedsiębiorczość. Znawcy tematu mówią, że ze średnio zamożnego ziemianina, stał się właścicielem wielkiej fortuny. Jego bardzo poczytnym dziełem już za jego życia, była wydana w 1557 roku Postylla Pańska, czyli zbiór kazań, które komentowały poszczególne ustępy z Ewangelii. Była ona tak popularna, że w XVI wieku była 5-kilkakrotnie wznawiana, jak też tłumaczona na języki obce.
Każdy uczeń szkoły średniej w Polsce zna jego utwór zatytułowany: Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem. Jest to długi dialog między przedstawicielami 3 stanów w Polsce: szlachty, chłopów i duchowieństwa. Utwór ten napisał Rej pod pseudonimem. Krytykował tam wystawne życie szlachty jak i zapatrzenie w dobra doczesne przez stan duchowny. Ciekawostką jest, że w utworze występuje aż 70 mądrości i porzekadeł.
Polska młodzież w ramach szkoły średniej wciąż potrafi przynajmniej wymienić jeszcze jeden utwór Reja zatytułowany Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego. Inne mniej znane jego utwory to: Zwierzyniec, Figliki, Zwierciadło, Żywot Józefa, Kupiec, Apokalipsis, Zioła, czyli ogród Epikura, Srogość śmierci.
Które z wypowiedzi Reja, na zawsze weszły do skarbca naszego polskiego dziedzictwa?
Bo acz rozum z człowiekiem się rodzi.
lecz snadź go więcej z ćwiczenia przychodzi.
A to miej na pilnej pieczy, abyś czytał, kiedy tylko możesz.
Bo zawżdy ci więcej jedzą,
którzy bliżej misy siedzą.
Dobra żona jest dar Boży,
ona szczęście domu mnoży.
Jaka robota, taka zapłata.
Już ci kto milczy, toć znać, iż przyzwala.
Lepsza cnota w błocie niż niecnota w złocie.
Nie ten jest mądry, kto wiele spraw umie,
lecz kto złe od dobrego rozeznać rozumie.
Że dobrym być potrzeba i któż tego nie wie?
Lecz dobry owoc rośnie nie na każdym drzewie.
Pamiętajmy, że pamięć o Mikołaju Reju zawdzięczamy w dużej mierze Janowi Kochanowskiemu i Adamowi Mickiewiczowi.
Nieżyjący już historyk literatury Julian Krzyżanowski tak go podsumował:
Dzieło Reja w całości stanowi jedyną w swoim rodzaju barwną encyklopedię życia obyczajowego w Polsce zygmuntowskiej.
.
Elżbieta Kulec
