Prawie 500 lat temu urodził się przyszły kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski.
W Encyklopedii sławnych Polaków (300 biogramów postaci, które zmieniły historię Polski) czytamy:
Po ojcu odziedziczył cztery wsie. Następcom zostawił wspaniałe miasto, akademię i ogromny majątek, który przetrwał aż do XX wieku. Dzięki swym talentom uzyskał dwa najwyższe urzędy w państwie – kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, a jako przywódca szlachty mógł decydować o wyborze króla. Talentów i charakteru dowiódł, gospodarzem był zawołanym, aczkolwiek pozbawionym skrupułów, co u kierownika polityki nie stanowi wady. Wolno wyrazić nadzieję, że obwarowałby państwo na kształt swojego Zamościa i nie roztrwoniłby zasobów. (Paweł Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów. Srebrny wiek, Warszawa 1999).
Jeśli powiedział to Paweł Jasienica, to „nie uchodzi” wątpić w ani jedną literę z tej wypowiedzi.
Dzielny radą, pismy, wojski –
Nieśmiertelny Jan Zamoyski.
(Ignacy Krasicki, Podróż z Warszawy do Biłgoraja. Powrót).
I miała zaiste Polska czem się chlubić, dopóki żył ów tak wielki mówca i wódz. Po jego stracie ma państwo dostateczną przyczynę do opłakiwania swej szkody, jak długo losy nie zdarzą mu drugiego podobnego męża.
(Matthaus Dresser, historyk i humanista niemiecki 1606).
Dziś powiedzielibyśmy o Janie Zamoyskim – człowiek instytucja! Hetman, Kanclerz wielki koronny, założyciel Zamościa i wódz, który wziął do niewoli arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga, którego uwolniono dopiero wtedy, gdy ten pisemnie zrzekł się pretensji do polskiego tronu.
Warto przypomnieć, że w 1989 roku powstał kostiumowy serial biograficzny Kanclerz, zrealizowany według powieści Zbigniewa Safjana pod tym samym tytułem. Film opowiada o życiu kanclerza Jana Zamoyskiego i wydarzeniach, które uczyniły go najbardziej wpływową postacią w dziejach I Rzeczypospolitej. Grają tam znani polscy aktorzy: Marcin Troński, Krzysztof Kolberger, Bronisław Pawlik, Jerzy Kamas, Jerzy Kryszak, Henryk Machalica, Gustaw Lutkiewicz, Andrzej Precigs, August Kowalczyk.
Polecam też bardzo ciekawie i przystępnie napisaną książkę historyka Sławomira Leśniewskiego pt. Jan Zamoyski. Hetman i polityk na temat tego znakomitego żołnierza, polityka i wybitnego męża stanu.
Jan Zamoyski urodził się 19 marca 1542 roku. Ponieważ był zdolnym uczniem, więc ojciec wysłał go już jako 13 latka, kolejno do Strasburga, Paryża i do Włoch, by tam pogłębiał swoją wiedzę. Tytuł doktora obojga praw uzyskał w Padwie, pisząc pracę De senatu romano libri II, czyli O senacie rzymskim ksiąg dwie oraz pracę O starożytnym Rzymie, w której analizował istotę i sens zasad konstytucyjnych republiki rzymskiej w odniesieniu do Korony Królestwa Polskiego. Tam, w 1562 roku, w wieku zaledwie 20 lat został przez studentów wybrany rektorem uniwersytetu. Musiała to być widocznie osobowość!
Na stałe powrócił do Rzeczypospolitej, trzy lata później i w 1565 roku objął stanowisko sekretarza na dworze Zygmunta Augusta. Niestety, 7 lipca roku 1572 wygasła dynastia Jagiellonów. Troszcząc się o przyszłość Rzeczpospolitej, był jednym z tych, którzy przyczynili się do ustanowienia wolnej elekcji i wyboru pierwszego elekcyjnego króla. Był nim Henryk Walezy. Bardzo się na nim zawiódł. Niestety Walezemu, obce były sprawy pomyślności i bezpieczeństwa Rzeczpospolitej. Uciekł z Polski do Francji, licząc tam na tron po śmierci swego brata Karola IX.
Kolejnym wybranym i koronowanym na króla Polski w 1576 roku był Stefan Batory. To Zamoyski był pomysłodawcą, by Annę Jagielonkę wybrać na króla w 1575 roku. W tym samym roku szlachta obwołała ją królem i przeznaczyła Stefana Batorego, księcia Siedmiogrodu na jej męża. Batory umiał docenić zalety Jana Zamoyskiego. Mówiło się, że Zamoyski z Batorym, stanowili bardzo zgrany duet i że ta współpraca owocowała w umacnianiu się naszej Najjaśniejszej Rzeczpospolitej. Według Encyklopedii sławnych Polaków w 1579 roku, Zamoyski wspólnie z Batorym założyli Akademię i Uniwersytet Wileński Towarzystwa Jezusowego, chociaż w innych dostępnych mi źródłach, tylko nazwisko Stefana Batorego występuje, jako fundatora uczelni w Wilnie. Pierwszym rektorem Akademii Wileńskiej był Piotr Skarga.
Hetman Zamoyski z zapałem reformował i usprawniał różne dziedziny życia politycznego. Bezwzględnie zwalczał opozycję wewnętrzną i wrogów zewnętrznych Rzeczypospolitej, finansując z własnych pieniędzy wyprawy mające strzec granic i suwerenności Rzeczpospolitej. Owocne rządy Stefana Batorego trwały 10 lat do jego śmieci w 1586 roku. W roku 1578 Zamoyski został mianowany kanclerzem wielkim koronnym. Zaczął równocześnie uczyć się sztuki wojennej. Posiadał własne wojsko, w skład którego wchodziło 4000 piechoty (głównie piechoty węgierskiej) oraz 2000 jazdy.
Kolejnym królem elekcyjnym, został w 1587 roku Zygmunt III Waza (dzięki staraniom dyplomatycznym wdowy po Batorym, Anny Jagiellonki). Zaważyły zapewne sentymenty rodzinne (matką jego, była Katarzyna, córka Zygmunta I Starego, wydana za mąż za Jana III Wazę, późniejszego króla Szwecji).
Otwarty konflikt między Zamoyskim a królem Zygmuntem III Wazą, wybuchł podczas sejmu w 1592 roku, kiedy Zamoyski odkrył, że Zygmunt spiskuje, aby scedować koronę polską dla Habsburgów w zamian za ich wsparcie w walce o szwedzki tron. Zamoyski nie zdołał zdetronizować króla, ale udało mu się dzięki sprawnym posunięciom wojskowym i bitwom pod Cecorą i pod Bukową, rozciągnąć wpływy Rzeczypospolitej aż po Dunaj. W 1600 roku zajął Bukareszt i na tamtejszym tronie osadził księcia, przychylnego Polsce.
W latach 1600-1601 Zamoyski brał udział w wojnie przeciwko najazdowi szwedzkiemu, dowodząc siłami polskimi w bitwach o Inflanty. Niestety, przewaga Szwedów była druzgocąca i Zamoyski odbiwszy tylko kilka zamków warownych, w 1602 r. zrezygnował z dowództwa. Zmarł 3 lata później 3 czerwca 1605 roku, mając 63 lata.
To, że założył w 1580 roku Zamość, to mało powiedziane. Miasto zbudował od podstaw w stylu renesansowym.
Jan Zamoyski – Kanclerz, Hetman, Ordynat.
Rozwijając Zamość dbał o racjonalne wydawanie pieniędzy, oferował rzemieślnikom tanie kredyty, sprowadzał kupców, budował huty żelaza i szkła oraz cegielnie. Kilka miesięcy przed śmiercią w 1605 roku wygłosił przed sejmem swój polityczny testament. Sugerował wprowadzenie w życie merkantylistycznych postulatów imitacyjnego (czyli naśladującego nowoczesne rozwiązania z innych krajów) modelu wzrostu, choć oficjalnie merkantylizm pojawił się dopiero w 1664 roku Jeana Baptiste Colbert, a rozpropagował go dopiero słynny ekonomista Adam Smith w 1776 roku.
„Mercari” oznacza po łacinie: handlować, prowadzić handel. Podstawowym dogmatem merkantylizmu, było twierdzenie, że szkodliwy dla kraju jest eksport surowców i towarów niewykończonych, gdyż bardziej można zarobić eksportując dobra już wysoko przetworzone.
Zamoyski sugerował sprowadzanie do Polski zagranicznych rzemieślników i rozwijanie rodzimej produkcji, z wykorzystaniem zagranicznych technologii, zamiast importu drogich, przetworzonych już produktów. W sumie nic nowego pod słońcem, ale to Zamoyski to wyartykułował jako pierwszy.
W 1594 roku Zamoyski utworzył w Zamościu Akademię Zamojską, pierwszą prywatną, wyższą uczelnię humanistyczną, by kształcić w niej młodzież szlachecką na światłych obywateli Rzeczpospolitej. Studia akademickie były podzielone na 7 tematycznych katedr: matematyki, logiki i metafizyki, filozofii naturalnej i medycyny, elokwencji (retoryki), filozofii moralnej i polityki, prawa powszechnego oraz prawa polskiego. Kształcenie tam odbywało się dwustopniowo i trwało łącznie 11 lat (zaczynali chłopcy w wieku 7 lat). Jan Zamoyski był również wielkim mecenasem nauki i sztuki. Powiększył znacznie odziedziczony majątek. Swojemu spadkobiercy pozostawił 11 miast i ponad 200 wsi. Był również dzierżawcą dóbr królewskich w liczbie 12 miast i 612 wsi.
W 1589 roku, w celu utrzymania pozycji rodu i zapobieżenia rozdrobnieniu majątku, utworzył Ordynację Zamojską, którą zarządzało po nim kolejno 15 ordynatów i która przetrwała aż do 1944 roku. W istnieniu tej Ordynacji, zapewne tkwi wyjaśnienie tego ewenementu, tej niezwykle pozytywnej roli rodu Zamoyskich, na tle innych rodów magnackich. Działania Zamoyskich zawsze były splecione z pomyślnością Rzeczpospolitej.
Przedostatni XV Ordynat, Maurycy Zamoyski, był bardzo poważnym kandydatem na pierwszego prezydenta odrodzonej Rzeczypospolitej w 1922 roku, przegrywając w ostatnim głosowaniu z Gabrielem Narutowiczem 60 głosami, głównie za sprawą skonsolidowania się 2 mniejszości narodowych: żydowskiej i ukraińskiej.
Ostatni Ordynat, Jan Tomasz Zamoyski brał udział w konspiracji podczas II wojny światowej, a także w akcji ratowania Dzieci Zamojszczyzny. Po wojnie pozbawiony Ordynacji rozwiązanej na mocy reformy rolnej, był więziony przez władze komunistyczne przez 8 lat. Jego syn, Marcin (wnuk Maurycego) był dwukrotnie prezydentem Zamościa, w latach 1990-92 i 2002-2014.
Pora na kilka myśli zaczerpniętych z Jana Zamoyskiego:
Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie… Nadto przekonany jestem, że tylko edukacja publiczna zgodnych i dobrych robi obywateli (z aktu fundacyjnego Akademii Zamojskiej, 1600 rok; cytat ten był sparafrazowany przez Stanisława Staszica w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego, 1787; mylnie przypisywany również Andrzejowi Fryczowi Modrzewskiemu)
Miłuję, dalibóg, Waszą Królewską Mość i służę wiernie, i po wtóre mówię, wiernie służę; racz tylko Wasza Królewska Mość miłować też nas, poddane swe: łacno będzie o pomnożenie państw, snadoć przyjdzie wszystko, gdy miłość poddanych będzie (w liście do Zygmunta III Wazy z początku 1605).
Miłujże tę ojczyznę naszą, bo jest ci to tak, że cię Szwecja urodziła, ale cię ta przyjęła i ród twój macierzysty i ciebie ozdobiła, ubogaciła, wsławiła, na głowach naszych posadziła (apel wygłoszony do króla na sejmie 1605. Źródło: Jarema Maciszewski, Zygmunt III, w: Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1987).
Spójrzmy tylko na królestwo nasze, jedno z pierwszych w Europie, spójrzmy na jego siły i środki obronne, na jego dostatki, bogactwa, na wszystko, co ludziom jest potrzebne. Czegóż nam brakuje? Oto rządu silnego i ustalonego ładu prawnego, a wtedy wszystko będziemy mieli i stać będziemy silni i pewni siebie (fragment przemówienia sejmowego z 1575).
Każdy polski szlachcic powinien orientować się w zakresie głównych zasad sztuki lekarskiej (w akcie fundacyjnym katedry medycyny na Akademii Zamoyskiej, 1594).
A cóż napisali o nim inni?
Krótkowzroczni nieprzyjaciele wielkiego kanclerza nie zdawali sobie sprawy, że wraz z jego zgonem zmarła wola, która wewnątrz Rzeczypospolitej zdolna była utrzymać spokój, a na zewnątrz reprezentowała jej powagę, siłę i świetność. Nadciągały chmury, a po śmierci Zamoyskiego nie było już autorytetu, mogącego zażegnać zbliżającą się burzę.
(Artur Śliwiński)
Nie dziw, że Polak w sławie wygórował,
Zamoyski radzi, Batory panował.
(Julian Ursyn Niemcewicz, Śpiewy historyczne, w: Janusz Tazbir Świat panów Pasków, Łódź 1986)
Trzeciego czerwca 1605 roku jęknęły dzwony w Zamościu i echo ich przeszło przez cały kraj (…). Odszedł człowiek o nieprzeciętnym umyśle, wpływający w sposób istotny na kształt epoki: znakomity dyplomata, luminarz nauki i kultury, szczęśliwy wódz, współtwórca utrzymania mocarstwowej pozycji Polski.
(Jerzy Besala, historyk, autor m.in. biografii Stefana Batorego, Tajemnic historii Polski czy biografii Stanisława Żółkiewskiego)
Ciekawostki!
Podczas niezwykle wystawnego wesela Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną (druga żona), poeta Jan Kochanowski po raz pierwszy wystawił Odprawę posłów greckich.
Śmiertelność kobiet, ale i maleństw przy porodach, była w tamtych czasach bardzo duża. Pierwsza żona Zamoyskiego Anna, zmarła przy porodzie, wraz z nowonarodzonym synem. Druga Krystyna zmarła wkrótce po urodzeniu dziecka (mając 19 lat). Trzecia Gryzelda, bratanica Batorego, zmarła po urodzeniu drugiego dziecka (mając 21 lat), zmarły także ich obie córeczki. Odejścia żon bardzo przeżywał, nosząc się nawet z zamiarem wstąpienia do stanu duchownego. Czwarta żona Barbara, dała mu syna Tomasza, dziedzica jego dóbr, a zmarła w wieku 44 lat (5 lat po śmierci Zamoyskiego).
I tak na koniec, zupełnie inny wątek, choć dla wszystkich Polaków niezwykle ważny!
Jest wiele linii rodu Zamoyskich rozsypanych po całym świecie. Proszę choć trochę poznać dorobek naukowy i pisarski znamienitego historyka Adama Zamoyskiego (syna Stefana Adama Zamoyskiego i księżniczki Elżbiety Czartoryskiej) urodzonego 11 stycznia 1949 roku w Nowym Jorku, lecz mieszkającego w Wielkiej Brytanii. Jest on znany i ceniony na świecie, lecz jego książki w Polsce nie są zbyt nagłaśniane.
Lwia część jego prac dotyczy polskich tematów. Jest to człowiek, który do swych badań źródłowych, nie musiał prosić o dostęp do archiwów czy bibliotek w Cambridge, czy w Oxfordzie. Z racji swego pochodzenia i statusu społecznego, na jego życzenie, były mu one po prostu dostarczane.
Jest on autorem takich pozycji jak:
Chopin: A Biography. London (1979),
Chopin: A New Biography (1st USA ed.) 1980,
Chopin: Prince of the Romantics.London (2010),
The Battle for the Marchlands: A History of the 1920 Polish-Soviet War. (1981),
Paderewski. A Biography. London (1982)
The Polish Way: A Thousand-Year History of the Poles and Their Culture. London (1987),
The Last King of Poland. London (1992),
The Forgotten Few: The Polish Air Force in the Second World War. London (1995)
Holy Madness: Romantics, Patriots and Revolutionaries 1776–1871. London (1999),
Poland: A Traveller’s Gazetteer. London (2001),
The Czartoryski Museum. London (2001),
Moscow 1812: Napoleon’s Fatal March on Moscow. New York (2004),
Rites of Peace: The Fall of Napoleon & the Congress of Vienna. London (2007),
Warsaw 1920: Lenin’s Failed Conquest of Europe. London (2008),
Poland: A History. London (2009),
Phantom Terror: The Threat of Revolution and the Repression of Liberty 1789–1848. London (2014),
Napoleon. The Man Behind the Myth. London (2018)
Contributions and other publications:
Sienkiewicz, Henryk Charcoal Sketches and Other Tales. Translated by Adam Zamoyski. London (1990)
Napoleon. All You Need to Know … London (2018)
https://www.youtube.com/watch?v=sC_k_OnF-ns
Adam Zamoyski: Famous Historian on Poland
https://www.youtube.com/watch?v=m03eu88DE0o
Arystokrata bez bagażu – część I
https://www.youtube.com/watch?v=l7vnFWsssO8
Arystokrata bez bagażu – część II
Żebyśmy znowu nie musieli się wstydzić prawdziwości tego dwuwersu:
Cudze chwalicie, swego nie znacie
Sami nie wiecie, co posiadacie.
Elżbieta Kulec
