Konstruktor i wynalazca powszechnie znany i szanowany w Europie. Był samoukiem, ale jego nazwisko wymieniają wszystkie fachowe encyklopedie i leksykony na świecie. Skala jego zainteresowań była imponująca. To autor ponad 50 wynalazków i kilkuset patentów, z których korzysta cały świat. Gratulował mu ich sam Nikola Tesla. Wśród osób zafascynowanych twórczością i pomysłami Polaka był również słynny pisarz Mark Twain, który chciał nawet odkupić od Szczepanika patenty związane z tkactwem na Amerykę Północną. Do transakcji jednak nie doszło. Jan Szczepanik wykonał jednakże gobelin, przedstawiający Marka Twaina i podarował go pisarzowi. Twain zaś poświęcił losom Szczepanika dwie nowele.
Jan Szczepanik urodził się 13 czerwca 1872 roku. Był nieślubnym dzieckiem, ale dzieciństwo miał szczęśliwe, gdyż wychowaniem jego zajęli się kochający go wujek Wawrzyniec Gradowicz ze swą żoną Salomeą. Mieszkał z nimi w Krośnie. Zawsze pragnął ułatwiać życie i usprawniać pracę ludzi, wśród których się wychował i wzrastał. Uczył się początkowo w Jaśle, następnie w Krakowie. Ukończył seminarium nauczycielskie i pracowal najpierw jako nauczyciel. Z racji jednak swoich zainteresowań fotografią, porzucił pracę nauczyciela i podjął pracę w „Magazynie aparatów fotograficznych” Ludwika Kleinberga w Krakowie. Z pasją dokonywał różnych udoskonaleń i innowacji w tej dziedzinie, co sprawiło, że Kleinberg nie tylko że cenił go, ale również inwestował w jego pomysły. W niedługim czasie Szczepanik otworzył własne pracownie w Dreźnie, Wiedniu i Berlinie.
Jan Szczepanik ożenił się w 1902 roku w Tarnowie, z Marią Hiacyntą Wandą Dzikowską. Para miała pięcioro dzieci; czterech synów: Andrzeja, Zbigniewa, Bogdana, Bogusława, i córkę Marię. Szczepanik bardzo przeżył śmierć swego pierworodnego syna w 1907 roku. Szczepanikowie mieszkali najpierw w Wiedniu, ale w 1906 roku z powodu kłopotów finansowych powrócili do Tarnowa. Na szczęście teść Szczepanika, który był wziętym i szanowanym lekarzem, bardzo lubił i cenił swego zięcia. Kupił więc córce i zięciowi piękną, okazałą kamienicę w Tarnowie, gdzie Szczepanikowie zamieszkali.
Polska w czasach Szczepanika, była pod zaborami, a on był poddanym w cesarstwie austro-węgierskim. Mimo tak wielu wynalazków, Szczepanik nie dorobił się jednak fortuny. Wiele z jego rewolucyjnie odkrywczych pomysłów, inni stosunkowo szybko jeszcze bardziej udoskonalali. Tym sposobem patenty Szczepanika, stawały się patentami nieco starszej generacji. Szczepanik nie otrzymywał tantiemów na które liczył. Ogromna liczba patentów kosztowała Szczepanika majątek, a szefowie jego fabryk, licząc na szybkie zyski, przyjmowali nierentowne zlecenia. Warto podkreślić, Szczepanik był osobą prawą i innych oceniał swoją miarą. Można powiedzieć, że był czasem nawet naiwny, a to w świecie biznesu nie najlepsza cecha. Za przykład niech posłuży wspomnienie jego wnuków. Pamiętają oni historię, opowiadaną w rodzinie, gdy to ich dziadek wracał do domu pociągiem z dużą sumą pieniędzy, którą akurat zainkasował z tytułu tantiemów. W pociągu pożyczył ogromną ich część nieznajomemu, który pożalił mu się, że został właśnie okradziony. Na szczęście ów człowiek okazał się uczciwym człowiekiem, ale w pierwszej chwili oburzenie rodziny było przeogromne.
Szczepanik uzyskał patenty aż na 43 wykorzystywane w przemyśle tkackim urządzenia. Lubił spędzać czas w swoich pracowniach, gdzie odwiedzali go przemysłowcy z całej Europy. Dużo podróżował, bywał często w Berlinie i Wiedniu. Europejska prasa rozpisywała się na temat podróży naszego rodaka, informując o jego obecności na wielkich wystawach i targach.
W czasie I wojny światowej Niemcy zlecili Szczepanikowi wykonanie mierzącego kilkadziesiąt metrów gobelinu, przedstawiającego apoteozę wielkich zwycięstw Niemiec. Na szczęście klęska armii niemieckiej sprawiła, że prace nad tym projektem przerwano.
Po zakończeniu wojny Jan Szczepanik koncentrował się głównie nad filmem dźwiękowym. Dwaj jego synowie kontynuowali później zainteresowania ojca. Szczepanik lubił góry i górskie wędrówki. Gdy tylko udało mu się wygospodarować trochę czasu, z całą rodziną wyjeżdżali do Krościenka lub w Alpy.
Co zawdzięczamy naszemu genialnemu rodakowi? Jego innowacyjne wynalazki dotyczą fotografii barwnej, telewizji, telegrafu, barwnego tkactwa, aeronautyki, kolejnictwa, mechaniki a nawet literatury pięknej.
Wymieńmy te najbardziej spektakularne:
1. Szczepanik opatentował urządzenie do fotoelektrycznego zapisu dźwięku na taśmie filmowej. To umożliwiło rozwój filmu.
2. Był pionierem telewizji. Stworzył telektroskop, czyli aparat do reprodukowania obrazów na odległość za pomocą elektryczności. Za jego sprawą pierwsza „transmisja telewizyjna” miała miejsce w 1896 roku, pokazując kościół św. Karola w Wiedniu. O wynalazku pisał m.in. Mark Twain w 1898 roku. Telektroskop transmitował barwny obraz i dźwięk, rozdzielając je na punkty, które miały być wysyłane do odbiornika i przetwarzane na kompletny kolorowy i ruchomy obraz wraz z dźwiękiem. W kwietniu 1898 roku „New York Times” określił wynalazek Szczepanika mianem „urządzenia do przesyłania kolorowych promieni”.
3. Ulepszony model tego urządzenia nosił nazwę „telefot”. Był on prezentowany na Wystawie Światowej w Paryżu w 1900 roku. Niestety za oficjalnego wynalazcę telewizora uchodzi John Baird. Stworzył on i rozreklamował swój telewizor, jednak dopiero 30 lat po naszym Szczepaniku.
4. Można śmiało powiedzieć, że spowodował przełom w światowym przemyśle włókienniczym. Opracował system automatyzacji tkactwa. Fabryki tkackie Szczepanika miały siedziby w Krakowie, Brukseli, Roubaix we Francji i Barmen w Niemczech. Jego wynalazki w tym zakresie obejmowały wiele sfer: skonstruowanie maszyny tkackiej, zautomatyzowanie produkcji szablonów tkackich dzięki zastosowaniu metody fotograficznej, użycie maszyny elektrycznej do wykonywania wzorów, wprowadzenie nowatorskiego systemu pracy maszyny Jacqaurda (żakardowej), montując w niej elektryczny napęd i sterowanie, wprowadzenie metody umożliwiającej produkcję wielobarwnych tkanin dekoracyjnych.
5. Stworzył i opatentował światłoczułą tkaninę stosowaną w produkcji gobelinów metodą fotograficzną. Produkcja gobelinów stała się przez to nie tylko że o wiele tańsza, ale także zyskały one rozgłos i wzrosło na nie zapotrzebowanie. Małe, masowo tkane gobeliny, zwane szczepanikami, zyskały popularność w całej Europie. W 1898 roku Szczepanik wykonał metodą fotograficzną gobelin dla uczczenia 50-lecia panowania cesarza Franciszka Józefa I i osobiście przekazał go cesarzowi. Zastosowanie maszyny Szczepanika do tkania gobelinów wywołało we Francji demonstracje, gdyż robotnicy obawiali się, że przez ten wynalazek będą tracić pracę.
6. Opracował system filmu barwnego, wysoko ceniony za bliskie realizmowi oddawanie kolorów. Nie używał płyt ani papieru fotograficznego, lecz wykorzystywał metodę blaknięcia barw pod wpływem światła.
7. Stworzył barwny światłoczuły papier fotograficzny.
8. Wynalazł kolorymetr (aparat do pomiaru natężenia barw).
9. W 1915 roku skonstruował kamerę filmową dla filmu barwnego oraz przystosowany do niej projektor do wyświetlania takich filmów. Nakręcił kilka filmów. Znane są najbardziej dwa z nich: „Przełęcz”, nakręcony w Alpach w 1921 roku oraz film naukowy, rejestrujący przebieg operacji chirurgicznej w szpitalu Langenbeck-Virchow w Berlinie z 1925 roku. Barwna kinematografia była jego pasją. Wyprzedzał jednak zbytnio swą epokę. Kiedy Szczepanik pracował nad kolorowym obrazem z dźwiękiem, na świecie organizowano dopiero pierwsze czarno-białe, nieme projekcje. Skonstruowana przez niego kamera rejestrowała filmy z użyciem trzech barwnych filtrów, dzięki czemu projektor odtwarzał zapis w naturalnych kolorach. Do końca życia Szczepanik pracował nad udoskonalaniem tych pomysłów i urządzeń. Stały się one podstawą sukcesu takich światowych potęg fotografii, jak Kodak i Agfa. Już na początku XX wieku zaprezentował małoobrazkowy film tego typu.
10. Podejmował próby nakręcenia filmu dźwiękowego, na długo przed pierwszymi oficjalnie uznanymi produkcjami tego typu. W roku 1920 opatentował metodę zapisu dźwięku na filmie przy użyciu promieni katodowych. Dzięki tej metodzie firma Warner Bros, w październiku 1927 roku zaprezentowała uznany za pierwszy na świecie film udźwiękowiony „The Jazz Singer”. Pracował nad odtwarzaniem filmu dźwiękowego.
11. Stworzył pancerz kuloodporny, rodzaj jedwabnej tkaniny z cienkimi blaszkami stalowymi. Tkanina ta chroniła przed pociskami z rewolweru, ciosami zadanymi nożem lub bronią białą. „Dziennik Polski” z 18 lutego 1902 r. w artykule „Pancerz kulotrwały” opisywał zalety kamizelki: Kapitan Niewiarowski strzelał do pancerza cztery razy z kilku stron i z rozmaitych odległości z 9 milimetrowego rewolweru, przebijającego 5 centymetrową deskę i 2 ½ cmtr. blachę. Za każdym razem kule spłaszczone odpadały, pozostawiając tylko czarne plamy na tkaninie. Wynalazek ten przyniósł Szczepanikowi światową sławę, ponieważ obronił on przed zamachem króla hiszpańskiego Alfonsa XIII Burbona. Odznaczył on Szczepanika najwyższym odznaczeniem państwowym Orderem Izabeli Katolickiej. Odznaczyć go miał również ochotę car Rosji Mikołaj II. Chciał go udekorować Orderem Świętej Anny. Szczepanik jednak z pobudek patriotycznych, odmówił przyjęcia jego odznaczenia. Zamiast orderu otrzymał więc złoty zegarek wysadzany brylantami. Obecnie do produkcji kamizelek kuloodpornych, zamiast jedwabiu, stosuje się odporne i lekkie włókna aramidowe, głównie kevlar, opatentowany w przez koncern DuPont w 1974 roku.
12. Skonstruował fotosculptor, pozwalający na kopiowanie rzeźb, z pełnym zachowaniem wymiarów i kształtów, dzięki specjalnemu układowi zwierciadeł.
13. Skonstruował silnik elektryczno-chemiczny.
14. Skonstruował elektryczny karabin automatyczny.
15. Jest też autorem już niepotrzebnego dziś urządzenia zwanego caloridulem, które samoczynnie regulowało ciąg w paleniskach kotłowych.
16. O jego popularności świadczą dobitnie ciasteczka, które pojawiły sie w cukierniach i zostały nazwane od jego nazwiska szczepanikami.
Jakie określenia przylgnęły do Jana Szczepanika?
– polski Edison
– da Vinci z Galicji
– galicyjski geniusz
– tytan pracy
– prekursor telewizji
Historia opowiedziana przez wnuka Szczepanika, dotycząca podarowanego mu przez cara złotego zegarka:
Kiedy byłem dzieckiem, mama pokazała mi i mojemu rodzeństwu cztery obrączki będące pozostałością po zegarku, który dziadek otrzymał od cara. Jan Szczepanik po wynalezieniu materiału kuloodpornego nierzadko odwiedzał Petersburg, dostarczając do tego miasta zamówienia. Pewnego razu kareta cara Mikołaja II została ostrzelana, ale nikomu nic się nie stało, gdyż została ona wcześniej obłożona tkaniną kuloodporną. Car, chcąc podziękować dziadkowi za wynalazek, który uratował mu życie, postanowił wręczyć mu najwyższe rosyjskie odznaczenie – Order św. Anny. Patriotyzm nie pozwolił dziadkowi na jego przyjęcie, ale zgodził się zabrać ze sobą ofiarowany mu przez cara złoty zegarek kieszonkowy oraz złotą broszkę ozdobioną brylantami i szafirami, którą podarował babce, będącej wówczas jego narzeczoną. W czasie Powstania Warszawskiego moja mama wręczyła ten zegarek ojcu. Początkowo chciała mu go zaszyć w płaszczu, ale on machnął na to ręką i schował go do kieszeni. Później ojca schwytali Niemcy i na początku chcieli go rozstrzelać. Postawili go pod ścianą i wyciągnęli w jego kierunku broń, jednak przyszedł rozkaz, żeby pochwyconych Polaków puścić przed czołgami i ostrzelać z dwóch stron. Jeden z wystrzelonych pocisków trafił ojca w miejsce, w którym znajdował się złoty zegarek. Ten sam zegarek, który car wręczył dziadkowi z wdzięczności za ochronę jego życia, uratował mojego ojca przez śmiercią z ręki niemieckiego okupanta.
Ma Pan rację, ta historia jest absolutnie filmowa. Ojciec opowiadał, że w momencie, kiedy niemiecka kula uderzyła w jego ciało, złapał się za przeszyte bólem miejsce i wielce się zdziwił, kiedy okazało się, że zamiast tryskającej krwi jego ręka natrafiła na roztrzaskany carski zegarek. Cztery obrączki, które udało się uratować, mama przekazała do jednego z kościołów w Warszawie.
Szczepanik zmarł młodo, na nowotwór wątroby w wieku 54 lat, 18 kwietnia 1926 roku. Został pochowany na cmentarzu w Tarnowie. W 2022 roku Krosno i Tarnów wspólnie obchodziły 150 rocznicę jego urodzin.
.
Elżbieta Kulec
https://www.temi.pl/tarnow/historie-tarnowskie/obywatel-swiata-i-patriota-jan-szczepanik-we-wspomnieniach-wnukow
Obywatel świata i patriota. Jan Szczepanik we wspomnieniach wnuków
https://www.youtube.com/watch?v=wPkzrMgeh2s&t=3s
Galicyjski Geniusz
https://www.youtube.com/watch?v=bABoXp7BSRY
Jak Jan Szczepanik zapoczątkował kino w kolorze?
https://www.youtube.com/watch?v=QzDc08UyJCo
Jak Jan Szczepanik wyprodukował kamizelkę kuloodporną?
https://www.youtube.com/watch?v=mdSQ0yO–_M
Jak Jan Szczepanik wynalazł telektroskop?
https://zsp1.fc.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2819:jan-szczepanik-1872-1926-postac-coraz-bardziej-znana-w-srodowisku-nie-tylko-polskim&catid=330&Itemid=856
Można też sięgnąć po książkę Anny Pragłowskiej Obrazy i barwy: o wynalazkach i życiu Jana Szczepanika.
